مختصر و مفید درباره افزایش خلاقیت کودکان(معرفی چند فعالیت ساده و کاربردی)

چرا افزایش خلاقیت کودکان اهمیت دارد؟

«خلاقیت به منزله مرگ و حیات یک جامعه است.»

این جمله را مورخ و فیلسوف معروف «توین بی» سال ها پیش بیان کرده است. البته امروزه حقیقت این جمله بیشتر از گذشته آشکار شده است، تا جایی که تورنس یکی از نظریه پردازان معروف خلاقیت می گوید: «ما برای بقای خود نیازمندیم که به پرورش توانایی های خلاق کودکان و نوجوانانمان بپردازیم‌؛ آیا برای مقابله با استرس و فشارهای زندگی امروز، اسلحه ای بهتر از خلاقیت می شناسید؟»

خلاقیت نه تنها در بُعد فردی برای همه افراد و جهت حل مسائل مختلف زندگیشان اهمیت دارد، بلکه برای جوامع نیز موضوعی حیاتی است.

تافلر از اندیشمندان بزرگ معاصر، کلید سعادت بشریت و حتی ادامه بقای جوامع به ویژه برای کشورهای در حال توسعه را در رشد و توسعه خلاقیت می داند.

خلاقیت چیست؟

 در یک برنامه آموزش خلاقیت، از افراد خواسته شد که به این سؤال پاسخ دهند و یکی از پاسخ های مشترک همه شرکت کنندگان این بود: «ایده های نو و تازه»

هر چند در نظریه های مختلفی که در رابطه با خلاقیت مطرح شده، پاسخ های متفاوتی برای این سوال مطرح شده است، اما وجه اشتراک مهم همه این تعاریف، همین موضوع تازگی و نو بودن است. ولی از آنجا که هر چیز صرفاً نو و تازه ای نمی تواند خلاقانه باشد، بنابراین در اکثر تعاریف خلاقیت، ارزشمندی و مناسب بودن نیز مورد توجه قرار گرفته است.

آمابیل یکی از پژوهشگران حوزه خلاقیت معتقد است: «اگر اکتشافی بودن را نیز به این موارد اضافه کنیم، به تعریف خلاقیت دست پیدا کرده ایم.»

براین اساس خلاقیت عبارت است از : «هر اثر نو و ارزشمندی که از طریق اکتشاف حاصل شده باشد.»

ویژگی های یک فرد خلاق:

دو مورد از مهم ترین ویژگی های افراد خلاق، داشتن تفکر واگرا و نیز داشتن انگیزه های درونی بالاست که به توضیح مختصری راجع به هر کدام از آنها می پردازم.

تفکر واگرا: 

یکی از ویژگی های بارز افراد خلاق، توانایی اندیشیدن به شیوه واگرا است.

تفکر واگرا تفکری است که برای هر سؤال به دنبال یک پاسخ مشخص و معین نیست، بلکه پاسخ های متعدد و در جهات گوناگونی را برای هر مسئله ارائه می دهد. در حالیکه تفکر همگرا به دنبال پاسخی مشخص و معین به هر سؤال است.

مهم ترین ویژگی های تفکر واگرا موارد زیر هستند:

* توانایی برقراری ارتباط معنادار بین اندیشه و بیان که سبب ارائه پاسخ های متعدد به یک سؤال می شود.

* ابتکاری بودن پاسخ ها و ایده ها به روش های غیرمعمول، عجیب و زیرکانه

 * توانایی تفکر به راه های مختلف برای حل مسائل جدید

 * توجه به جزئیاتی که از دید بسیاری از افراد دیگر از قلم می افتند.

با توجه به ویژگی های تفکر واگرا، خصوصیات یک فرد خلاق را می توان چنین برشمرد:

فرد خلاق، توانایی تولید ایده های بیشتری دارد. علاوه بر آن، افراد خلاق در تولید ایده ها از انعطاف پذیری ذهنی بیشتری برخوردارند و در حین تفکر برای ارائه ایده ها نیز، راه هایی بدیع و ابتکاری پیشنهاد می دهند که به ذهن کمتر کسی خطور می کنند.

انگیزه درونی:

یکی دیگر از ملزومات داشتن روحیه خلاق، انگیزه های درونی بسیار بالاست.

انگیزه های درونی قوی، فرد را وادار می کنند تا بدون این که پاداش بیرونی خاصی برای کار مورد علاقه آن ها وجود داشته باشد، به شکل مستمر و پیگیر به انجام آن کار بپردازد.

افرادی که از ابتدا به کاری علاقه داشته و با لذت و رضایت وارد آن فعالیت شوند، نه با اجبار یا فشار خارجی و یا حتی پاداش بیرونی، خلاقیت بیشتری در آن زمینه از خود نشان می دهند.

اهمیت انگیزه درونی در زندگی نام آوران، نویسندگان، دانشمندان و هنرمندان مطرح جهان به وضوح قابل مشاهده است. بسیاری از این افراد صرفاً به دلیل اشتیاق درونی خود به انجام کاری پرداخته اند نه به دلیل حمایت ها و تشویق های دیگران و یا حتی اجبار و فشار بیرونی.

آیا خلاقیت را می توان آموزش داد؟ 

درباره این سؤال بحث های زیادی مطرح شده است. اما اکثر نظریه پردازان از جمله تورنس، استرنبرگ، فاسکو و… معتقدند که خلاقیت را می توان به میزان زیادی تحت تأثیر آموزش قرار داده و افزایش داد و این نظریه در سال های اخیر بیشتر از گذشته به تأیید رسیده است.

برای شکوفا کردن و افزایش خلاقیت کودکان ، راهکارهایی مطرح شده که می توانند علاوه بر کودکان برای بزرگسالان هم استفاده شوند که به نمونه هایی از آن ها در ادامه این مطلب خواهم پرداخت.

از طرفی والدین، معلمان و مربیان کودک با شناسایی عوامل مؤثر بر افزایش خلاقیت کودکان و همچنین آشنا شدن با موانع خلاقیت می تواند در پرورش کودکانی خلاق، موفق تر عمل کنند.

محیطی که کودک در آن رشد می کند، یکی از عوامل مؤثر بر خلاقیت کودکان است. آشنا بودن با عوامل خلاقیت، در فراهم کردن محیطی مناسب برای شکوفایی خلاقیت کودکان بسیار اهمیت دارد.

همین طور، از بین بردن موانع خلاقیت هم یکی از راه های اصلی پرورش خلاقیت در کودکان است. زیرا خلاقیت را می توان به آسانی کشت!

دلیل این ادعا این است که همه کودکان در سنین پایین تر از خلاقیت زیادی برخوردارند، اما با افزایش سن، خلاقیت آن ها رو به کاهش می گذارد تا جایی که خلاقیت در بزرگسالان، معمولاً بسیار کمتر از کودکان دیده می شود.

 

موانع خلاقیت:

موانع خلاقیت را به طور عمده می توان در دو گروه موانع درونی و بیرونی جای داد.

موانع درونی:

موانع درونی خلاقیت، عواملی هستند که به روحیات و تصورات درونی فرد و نگرش او نسبت به خودش وابسته اند.

پایین بودن اعتماد به نفس و خود اِنگاره ضعیف نسبت به خود، ترس از شکست و مسخره شدن، پایین بودن روحیه ریسک پذیری و خطر کردن، تأیید طلبی، ناامیدی و… از بازدارنده های درونی خلاقیت به حساب می آیند.

موانع بیرونی:

 موانع بیرونی خلاقیت، عواملی محیطی هستند که سبب سرکوب و متوقف ساختن روحیه خلاق در افراد می گردند.

تأکید بر انضباط بیش از حد، بسته بودن محیط فکری، عدم استقبال از ایده های نو، تأکید بر انجام امور در قالب چارچوب های تعریف شده، ارزیابی توسط دیگران، ایجاد فضای رقابتی و… از بازدارنده های بیرونی خلاقیت به حساب می آیند.

برای آشنایی بیشتر با موانع خلاقیت، مقاله  با چهل مورد از قاتلین خلاقیت آشنا شویم را مطالعه نمایید.

عوامل خلاقیت:

عوامل مؤثر در افزایش و رشد خلاقیت را نیز می توان به دو گروه عوامل فردی و محیطی تقسیم کرد.

عوامل فردی:

عوامل فردی و شخصی خلاقیت را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

اعتماد به نفس، شجاعت، کنجکاوی، صداقت و میل به ریسک کردن، علاقه فراوان به حل مسئله، سازگاری با محیط و خود انگیزی

عوامل محیطی خلاقیت:

برخی از عوامل محیطی خلاقیت را می توان موارد زیر دانست:

آزادی، منابع کافی، وقت کافی، وجود افراد حامی و محیط غنی 

تمرین هایی برای پرورش خلاقیت در کودکان:

تمرین ها و راهکارهای زیادی برای افزایش خلاقیت کودکان مطرح شده است که در اینجا به معرفی بعضی از آن ها می پردازم:

۱_ پرسش یا مسئله ای را برای کودک مطرح کنید و از او بخواهید هر گونه راه حلی که به ذهنش می رسد را بیان کند.

نکات:

خود شما هم در ارائه راه حل ها مشارکت کنید.

سعی کنید کودک را به ارائه راه حل های بیشتر تشویق کنید. (تلاش برای افزایش تعداد راه حل ها، سبب ارائه راه حل های مبتکرانه تری می گردد.)

هرگز به پیشنهادها و راه حل های کودک نخندید.

راهکار او را مورد انتقاد قرار ندهید.

سؤالات حتی می توانند در زمینه مسائل رفتاری خود کودک باشند و به این طریق می توانید به افکار درونی و احساسات کودک بیشتر نزدیک شوید و از دل راه حل های خودش بهترین راه برخورد با مسائل او را پیدا کنید.

مثال:

با بچه ای که حرف بد می زند چطور رفتار کنیم؟

اسباب بازی ها را چطور مرتب کنیم؟

چطور می توان وسیله ای را که پشت کمد افتاده است بیرون آورد؟

از این وسیله (شیشه خالی مربا، دستکش آشپزخانه، قطعه شکسته اسباب بازی، مدادتراش و…) چه استفاده های دیگری می توانیم بکنیم؟

چه راه حل هایی برای این مشکل به ذهنت می رسد؟

و…

 

۲_ از کودک بخواهید بین دو وسیله یا موضوع بی ربط، ارتباط برقرار کند.

نکات:

پاسخ می تواند با توجه به علاقمندی کودک، به صورت بیان افکار و یا نقاشی کردن آن ایده باشد.

برقراری ارتباط می تواند بین اشیاء یا موضوعات مختلف باشد.

ارتباط بین جوراب و هواپیما، قالی و دوچرخه، سبد و آسمان، گریه و رنگ قرمز و…

مثال:

بین جوراب و هواپیما چه رابطه ای می توانی برقرار کنی؟ توضیح بده یا نقاشی کن.

(جواب می تواند به این شکل باشد: جورابی که عکس هواپیما روی آن چاپ شده است، هواپیمایی که به شکل جوراب است و…)

 

۳_ از او بخواهید برای وسایل مختلف جایگزین های دیگری معرفی کند.

نکات:

این تمرین هم می تواند به صورت زبانی و توضیحی باشد و یا به صورت نقاشی

این نوع از تمرین در واقع پیش زمینه ای برای ارائه ایده هایی برای اختراع است.

مثال:

برای جمع کردن آشغال ها به جای جارو برقی از چه وسیله دیگری، که الان وجود ندارد، می توان استفاده کرد؟

یک مدل جاروبرقی جدید اختراع کن و روش کار، شکل و تفاوتش با جاروبرقی های معمولی را توضیح بده یا نقاشی کن.

 

۴_ استفاده از تخیل و تصور

از کودک بخواهید وسیله، فرد یا هر موضوع دلخواهی را تصور کند و ویژگی های آن را بازگو نماید.

نکات:

این تمرین هم به صورت بیانی یا نقاشی قابل اجراست.

شما می توانید این تمرین را به دو صورت اجرا کنید:

جزئیات آن موضوع را خودتان بیان کنید و کودک آن را در ذهن خود تجسم کند.

صرفاً موضوع را بیان کنید و از کودک بخواهید خودش جزئیاتی از چیزی که تصور کرده است را توضیح دهد.

مثال:

یک حیوان خیالی را تصور کن که پرنده است، ولی می تواند مثل ماهی شنا کند. به جای دو بال، سه بال دارد، پرهایش مثل پولک ماهی است و…

یا

یک پرنده خیالی عجیب و غریب را تصور کن و بگو:

چشمهایش، پرهایش، بال هایش چه شکلی هستند؟ چه رنگی دارند؟ چه طور حرکت می کند؟ چه غذایی می خورد؟ خانه اش چه شکلی است ؟و …

موارد مشابه دیگر:

خانه خیالی، شهر خیالی، آدم فضایی، زرافه ماهی، درخت خیالی، ماشین خواب و…

 

 

 

۵_ از کودک بخواهید دو موضوع بی ارتباط با هم را مقایسه کرده و تفاوت ها و شباهت هایش را بگوید.

نکات:

در تمرین های خلاقیت، لازم نیست که همه پاسخ های کودک منطقی باشند. بنابراین اگر کودک پاسخ های غیرمعقولی به سؤالات می دهد، نباید مورد انتقاد قرار گیرد.

مثال:

خانه و سبد چه شباهت هایی با هم دارند؟ چه تفاوت هایی با هم دارند؟

خودت را با رودخانه (یا گنجشک، قطار، پیراهن و …) مقایسه کن. چه شباهت ها و تفاوت هایی داری؟

 

۶_ از کودک بخواهید خودش را به جای یک وسیله یا جاندار بگذارد و از زبان او صحبت کند.

نکات:

این فعالیت و همه فعالیت های قبلی، می توانند برای دانش آموزان مدرسه ای به عنوان موضوعات انشاء مطرح شوند.

مثال:

فکر کن کتاب مورد علاقه ات هستی. درباره خودت توضیح بده.

فکر کن یک حلزون ترسو هستی. درباره خودت و فکرهایی که می کنی، توضیح بده.

فکر کن یک کفش کهنه هستی. چه فکرهایی می کنی چه احساسی داری؟

 

جمع بندی:

در دوران ما افزایش خلاقیت کودکان بیش از هر دوران دیگری در زندگی بشر، مورد توجه و اهمیت قرار گرفته است. امروزه خلاقیت به عنوان یکی از مهم ترین و اساسی ترین عوامل پیشرفت های فردی و اجتماعی و توسعه و پیشرفت جوامع شناخته می شود و خوشبختانه ویژگی ای است که با آموزش قابل رشد و توسعه است.

با آگاهی از اهمیت، ویژگی ها و عوامل ایجاد کننده یا بازدارنده خلاقیت می توانیم فرزندانی پرورش دهیم که خلاقانه تر می اندیشند و زندگی خود را بر پایه تفکر خلاق بنا می کنند.

تمرین ها و فعالیت های مطرح شده در این مقاله فقط نمونه کوچکی از تمرین هایی برای افزایش خلاقیت کودکان هستند. خود شما می توانید با اندکی خلاقیت، تمرین ها و فعالیت های ارزشمند و متنوع دیگری برای فرزند یا دانش آموزتان ابداع کنید.

خواندن ایده های خلاقانه و مثال ها و تمرین های های ابداعی شما و یا بازخورد کودکتان به فعالیت های گفته شده در این مقاله، در قسمت دیدگاه های این مطلب مایه دلگرمی است.

نکته: نقل قول ها و برخی موارد دیگر این نوشته، از کتاب «یادگیری خلاق، کلاس خلاق» نوشته دکتر افضل السادات حسینی برداشت شده است.