ادراک دیداری چیست و چه تأثیری بر یادگیری دانش آموزان دارد؟

پیش از این در قسمت اول ویدیوی مهارت های پیش نیاز یادگیری  به توضیح مهارت ادراک دیداری پرداخته بودم. در این مطلب قصد دارم تا به جزئیات این مهارت، خرده مهارت‌های آن و تأثیراتش بر زندگی و یادگیری کودکان بپردازم.

ادراک چیست؟

به طور خلاصه ادراک، از ترکیب اطلاعات حسی با تفکر به وجود می‌آید. بر اساس همین تعریف ساده و کوتاه، به سادگی می‌توان تفاوت بین حس بینایی و ادراک بینایی را دریافت، اما بیایید کمی این تفاوت را بررسی نماییم.

ادراک دیداری و تفاوت آن با دیدن:

دیدن یک فرآیند فیزیولوژیک است و هنگامی اتفاق می‌افتد که نور انعکاس یافته از اشیاء، وارد چشم ما شده و تصویری از آن‌ها بر روی شبکیه چشم ایجاد نماید. این عمل سبب تبدیل پرتوهای نور به تحریکات عصبی می شود که توسط اعصاب بینایی به مغز رفته و عمل دیدن رخ می‌دهد.

انجام موفقیت‌آمیز این فرآیند، در گرو سلامت اندام‌های بینایی یعنی چشم و اجزای آن، اعصاب بینایی و ناحیه مسئول این امر در مغز می‌باشد. اگر تمامی اندام‌های مداخله‌گر در این فرآیند سالم باشند، می‌توان گفت که ما از بینایی خوب و طبیعی برخورداریم.

هر چند برای درک موضوعات دیداری (هر چیزی که توسط حس بینایی دریافت می‌کنیم) به چشمان سالم و بینایی طبیعی نیاز داریم، اما داشتن بینایی طبیعی برای ادراک جهان کافی نیست.

مغز ما باید توانایی پردازش، تحلیل و معنابخشی به اطلاعات دیداری دریافتی را داشته باشد. بنابراین، این بخش از موضوع، نیازمند چیزی بیش از داشتن چشمان سالم و بینایی طبیعی است. این توانایی که ادراک دیداری نام دارد، قابلیتی است که به ما کمک می کند تا از حس بینایی خود به شکل مؤثرتری در راستای نیازهای خود در زندگی استفاده نماییم.

 

مهارت ادراک دیداری چگونه پرورش می بابد؟

این مهارت نیز مانند بسیاری از قابلیت‌های دیگر انسان، وقتی گسترش می‌یابد که نیازی در آن زمینه برای ما شکل می‌گیرد. البته زندگی به خودی خود بسیاری از این گونه نیازها را از طریق مسائل روزمره بر سر راهمان قرار می‌دهد.

به عنوان مثال، کودکان برای شناخت اطرافیان خود و تشخیص چهره نزدیکانشان از افراد غریبه، نیازمند ثبت تصاویری از چهره آن‌ها در حافظه دیداری خود هستند. آن‌ها همچنین این اتفاق را برای یادگیری نام اشیاء و وسایل نیز به کار می‌برند. آن‌ها با ثبت تصاویری از چیزهایی که می‌بینند، نام آن‌ها و سپس به مرور برخی دیگر از ویژگی های قابل مشاهده آنها، مانند رنگ، بُعد، اندازه، تعداد و… را درک کرده و به خاطر می‌سپارند.

هر کدام از این موارد، نیازهایی هستند که به خودی خودی می‌توانند ابعاد مختلف مهارت ادراک دیداری را در کودک انسان تقویت نمایند.

 

تأثیر این مهارت در زندگی و یادگیری:

مهارت ادراک دیداری امکاناتی را در اختیار انسان قرار می‌دهد که زندگی، آموزش و بسیاری از کارها را برای ما امکان‌پذیر و یا ساده می‌نمایند.

برای بیان آثار این مهارت در جنبه‌های مختلف زندگی، در این بخش به معرفی خرده مهارت های این ادراک می پردازم و با ذکر مثال، مواردی از تأثیر هر یک از آن‌ها را بر زندگی و همچنین بر نحوه یادگیری کودکان در مدرسه بررسی خواهم نمود.

توجه داشته باشید که این مهارت بر زندگی بزرگسالان و یا در سایر انواع آموزش ها (به جز مدرسه) نیز تاثیرگذار است، اما به دلیل موضوع مورد بحث ما در وبسایت دوران طلایی، بیشتر به موارد مبتلابه کودکان در این زمینه خواهم پرداخت.

 

خرده مهارتهای ادراک دیداری:

• تمیز دیداری
• روابط فضایی
• حافظه دیداری
• حافظه متوالی یا توالی دیداری
• پایداری شکل
• تشخیص شکل از پس‌زمینه
• اکمال دیداری

حال بیایید به بررسی بیشتر هر یک از این موارد بپردازیم. توجه داشته باشید که ضعف یا قوت در هر یک از این جنبه‌ها می تواند سطوح مختلفی داشته باشد و شامل طیفی گسترده از مهارت خیلی بالا تا ضعف بسیار شدید، باشد. همچنین ممکن است کودکی در برخی از این خرده مهارت‌ها دچار ضعف بوده و در برخی دیگر خوب یا متوسط باشد.

از طرفی ناتوانی در بعضی از این موارد، به طور عمومی رایج‌تر است و تقریباً اغلب کودکان و حتی بزرگسالان، گاه به گاه نشانه‌هایی از ایراد در آن را بروز می‌دهند.

توجه داشته باشید که مشاهده موردی این اشکالات در کودک، همیشه به منزله وجود یک مشکل حاد نیست و خبر خوب آن است که می‌توان این مهارت‌ها را با مداخله آموزشی، انجام فعالیت‌های مناسب و تمرین و استمرار کافی به حد بسیار زیادی تقویت نمود.

تمیز دیداری:

تمیز دیداری به معنای تمایز قائل شدن بین اشیاء و تصاویر و توجه به تفاوت‌های جزئی آن‌هاست.

ضعف در تمیز دیداری را می‌توان به بیانی دیگر، نوعی بی دقتی در دیدن توصیف کرد.

کودکانی که از ضعف در این زمینه رنج می‌برند، قادر به تشخیص تفاوت‌های کوچک و بزرگ بین اشیا، چهره‌ها و محیط پیرامون خود نیستند و به همین منوال در زمینه یادگیری نیز از دقت دیداری کافی برخوردار نخواهند بود.
این کودکان اغلب در تشخیص تفاوت‌های بین حروف، کلمات، اشکال هندسی و اعداد مشابه و نزدیک به هم، دچار مشکل می‌شوند. به عنوان مثال دانش‌آموزان ضعیف در این جنبه، ممکن است نمونه چنین اشتباهاتی را به صورت مداوم تکرار نمایند:

تفاوت بین «ر» و «ز» را به راحتی تشخیص ندهند، شتر را شیر بخوانند، ۱۶ را ۶ ببینند، مربع را از مستطیل تشخیص ندهند و یا نتوانند بین انواع مثلث‌ها تمایز قائل شوند.
احتمالاً شما هم اذعان می‌کنید که این مشکل علاوه بر آموزش، سایر جنبه‌های زندگی فرد را نیز تحت تأثیر قرار خواهد داد. از جمله مشکلات رایج این گروه از کودکان، گم کردن مداوم وسایل و مشکل در پیدا کردن آن‌هاست، حتی اگر آن شیء درست مقابل چشم و در معرض دیدشان باشد!

روابط فضایی:

این مهارت به تشخیص محل و وضعیت قرارگیری اشیاء و اشکال اشاره دارد.

کودکانی که در این جنبه دچار ضعف هستند، در جهت‌یابی، درک فاصله، تشخیص اشکال دو بعدی و سه بعدی از یکدیگر، تشخیص قرینگی، وارونگی، چپ و راست، نقاشی کشیدن، ترسیم و … با مشکل مواجهند و به عنوان مثال اگر شکل هندسی، تصویر یا کلمه‌ای را که قبلاً می‌شناختند، از جهت یا زاویه‌ای دیگر ببینند، در بازشناسی آن به مشکل برمی‌خورند.
این مسئله در زندگی روزمره نیز می‌تواند خود را با دشواری در پوشیدن کفش و لباس، بستن دکمه، چیدمان وسایل و حتی نحوه صحیح و تمیز غذا خوردن، نشان دهد.

رانندگی، پارک اتومبیل و تشخیص فاصله‌ها از زمینه‌هایی هستند که بزرگسالان درگیر با این ضعف، در آن‌ها دچار مشکل می‌شوند.

حافظه دیداری:

این زیرشاخه از ادراک دیداری همان‌گونه که از نامش پیداست، به مسئله به خاطر سپردن و به یادآوردن تصاویر و موضوعاتی که قبلاً دیده‌ایم، اشاره دارد.

بیشترین دروسی که تحت تاثیر ضعف در این مهارت قرار می‌گیرند، خواندن و نوشتن، ریاضی و به ویژه املا هستند. یادگیری شکل حروف الفبا و املای زبان فارسی وابستگی بسیار زیادی به حافظه دیداری دارند. همچنین یادگیری نمادها، علائم و اَشکال، در ریاضی و هندسه، مستلزم وجود حافظه دیداریِ پرورش یافته در دانش‌آموز هستند.

همچنین به عنوان مثال‌هایی از سایر دروس، به خاطر سپردن سریع و یادآوری آسان شکل یک سلول، گیاه یا جانور در علوم و یا ثبت ذهنی نمودارها، نقشه‌ها، جداول، اشکال و تصاویر در دروس جغرافی، تاریخ و اجتماعی به این مهارت ارتباط زیادی دارد.
همچنین کودکان ضعیف در این جنبه، با گم کردن دائمی وسایل، عدم تشخیص سریع چهره افراد و به یاد نیاوردن جایی که وسایل خود را قرار داده‌اند، رو به رو هستند.

حافظه متوالی یا توالی دیداری:

توانایی یادآوری چیزها به همان ترتیبی که دیده‌ایم، به این جنبه از ادراک دیداری ارتباط دارد.

ضعف در این مهارت در زمینه آموزش، منجر به مشکلاتی در یادگیری، به ویژه در املا و رونویسی می‌شود. همچنین در درس ریاضی نیز خود را به شکل مشکلاتی به ویژه در زمینه عددنویسی نشان می‌دهد.

کودکانی که هنگام رونویسی از روی تخته کلاس و یا کتاب، ۵۶ را ۶۵ و یا «روز» را «زور» می نویسند، احتمالاً در این زمینه دچار ضعف هستند. این افراد در زمینه دروس حفظی، تجسم و به خاطر سپردن موضوعاتی که ترتیب و توالی در آن‌ها نقش دارد هم، با مشکل مواجهند.
در زندگی روزمره نیز از یادآوری توالی اتفاقات و موضوعات ناتوانند و معمولاً ترتیب و زمان وقایع را به درستی به یاد نمی‌آورند.

پایداری یا ثبات شکل:

این مهارت سبب می‌شود که کودک درک مناسبی از تناسب و تشابه داشته باشد و بتواند اَشکال و تصاویر را در صورت تغییر اندازه، جهت و یا هر تغییر دیگری بازشناسی نماید.

این مهارت در یادگیری ریاضی، هندسه و حل مسئله کاربرد زیادی دارد. همچنین در زمینه خواندن روان متن نیز، به ویژه اگر با دست‌خطی متفاوت یا فونتی جدید نوشته شده باشد، اثرگذار است.
همچنین ما در زندگی روزمره با مسائل زیادی در زمینه شباهت و تناسب مواجه می‌شویم که ضعف در این مهارت می‌تواند در چنین مواردی مشکل ساز گردد.

تشخیص شکل از پس‌زمینه:

پیدا کردن و تمایز یک شیء، تصویر یا چهره از بین گروهی از اشیاء، تصاویر یا افراد، توسط این مهارت برای ما امکان‌پذیر می‌گردد. به طور کلی ما باید بیاموزیم که بخش اعظم توجه خود را به هنگام دیدن یک کُل، بر جزء مهم‌تر حفظ نموده و از توجه به سایر موضوعاتی که در آن لحظه از اهمیت کمتری برخوردارند، خودداری نماییم.

پیدا کردن یک وسیله در کشوی آشپزخانه، برداشتن لباس مورد نظرمان در بین سایر لباس‌های کمد، یافتن وسیله‌ای که به دنبالش هستیم در بین وسایل روی میز، پیدا کردن نمکدان در بین وسایل سفره، پیدا کردن تصویر خودمان در یک عکس شلوغ خانوادگی یا دوستانه، پیدا کردن اتومبیل در پارکینگی شلوغ و … به مهارت ما در این زمینه ارتباط دارد.
ضعف در این زمینه، از جنبه آموزشی می‌تواند با گم کردن خطوط در هنگام خواندن، عدم توانایی دانش آموز در پیدا کردن یک کلمه خاص در جمله و یا یک جمله در صفحه و همچنین پیدا نکردن اعداد یا اشکال مورد نظر بروز کند.

این مهارت در یادگیری خواندن و نوشتن نیز اهمیت ویژه ای دارد. مثلاً یکی از مشکلات شایع کودکانی که در این زمینه مشکل دارند این است که نمی‌توانند نوشته‌ها را به طور روان و سلیس بخوانند و معمولاً بسیار بریده و منقطع می‌خوانند. زیرا دائماً خط و کلمات مورد نظرشان را گم می‌کنند و نمی‌توانند در هر لحظه فقط بر کلمه‌ای که باید بخوانند تمرکز کنند.
این افراد در زندگی روزمره نیز از همان گروهی هستند که وسایل جلوی چشمشان را نمی بینند و در هر کاری که با پیدا کردن، ارتباط داشته باشد، ضعیف عمل می‌کنند.

اکمال دیداری:

توانایی تشخیص اشکال تکمیل نشده و ناقص، توسط این مهارت ممکن می‌شود. وقتی که شما با دیدن بخشی از یک تصویر می‌توانید کل آن را حدس بزنید، یعنی از این مهارت به خوبی استفاده می‌کنید.
این توانایی به ما در خواندن و نوشتن، تکمیل کلمات یا اشکال و عبارت‌های ریاضی یا فارسی و تصاویر ناقص کمک می‌کند.
این مهارت نیز نقش مهمی در زمینه خواندن روان متون دارد. زیرا به ما این امکان را می‌دهد که تنها با دیدن بخشی از یک کلمه بتوانیم کل آن را تشخص داده و بخوانیم ونیازی به تمرکز بر تک تک اجزاء و حروف آن نداشته باشیم.
کودکانی که در این خرده مهارت به اندازه کافی رشد نکرده باشند، در روانخوانی، درک مطلب، نوشتن، عددنویسی و خواندن صحیح اعداد، هندسه و … دچار مشکل خواهند شد.

کودکانی که متن ها را بسیار بریده بریده می‌خوانند و در هنگام خواندن، بر تک تک حروف یا هجاهای کلمات تمرکز می کنند (کلمات را حرف به حرف یا هجا به هجا (بخش به بخش) می خوانند) و نمی‌توانند واژه ها را کامل و روان بخوانند، احتمالاً در این زمینه ضعیف هستند.
این موضوع در زندگی روزمره ما، با لباس پوشیدن، پیدا کردن و تشخیص سریع وسایل، وقتی فقط بخشی از آن وسیله در معرض دید باشد، آشپزی، آرایش چهره و …  ارتباط دارد.

فعالیت‌های مناسب:

استمرار بر بازی‌ها و فعالیت‌های زیر می‌تواند بر رشد جنبه‌های مختلف ادراک دیداری در کودکان تأثیرگذار باشد:

تمامی بازی های جور کردنی مانند انواع پازل، دومینو، تکمیل نقاشی‌های ناتمام، پیدا کردن اشکال گم‌شده، تصاویر نقطه‌چین، ماز و انواع بازی‌های مسیریابی، پیدا کردن تفاوت‌ها و شباهت‌ها، انواع بازی‌های کارتی و حافظه تصویری مانند کارت حافظه، شطرنج، مکعب روبیک، سودوکو، نقاشی و رنگ‌آمیزی، قیچی کردن تصاویر و اشکال، الگویابی، انجام کار‌هایی که نیاز به الگوبرداری از یک تصویر یا وسیله دیگر داشته باشد مانند رنگ آمیزی یا ساخت کاردستی یا اوریگامی از روی نمونه و موارد مشابه این فعالیت ها  از جمله مواردی هستند که در تقویت مهارت ادراک دیداری بسیار موثرند.

نکات مهم:

همان گونه که در توضیحات بالا مشاهده نمودید، ادراک دیداری چیزی فراتر از دیدن است.

در تمامی مثالهایی که از مشکلات کودکان مبتلا به این ضعف سخن گفتیم، مسئله آن کودک، خوب ندیدن اشیاء، تصاویر، کلمات و … نیست، بلکه مشکل اصلی، عدم توانایی چنین کودکانی در به کارگیری صحیح حس بینایی جهت پردازش کامل دریافت های بصری نهفته است.

اغلب کودکانی که در مهارت ادراک دیداری دچار ضعف هستند، از بینایی کاملاً طبیعی و چشمان سالمی برخوردارند. توجه به این نکته، والدین را در تشخیص به موقع مشکل، اگر وجود داشته باشد، کمک خواهد نمود.

کودکانی که از سنین کم با فعالیت‌ها و بازی‌های مناسبی در زمینه این مهارت، سر و کار داشته باشند، به خوبی در آن رشد خواهند نمود و طبق قاعده، همیشه اقدامات پیش گیرانه، اثرگذارتر و کم هزینه‌تر از اقدامات درمانی هستند. اما اگر فرزند یا دانش‌آموز شما علائمی از مشکلات ذکر شده در رابطه با این ادراک را از خود بروز می‌دهد، باز هم می‌توان با انجام تمرینات مناسب به کمرنگ نمودن و حتی رفع کامل این مشکل اقدام نمود.

در مواردی که این ضعف به شکلی بسیار حاد بر زندگی و یادگیری کودکان تأثیر گذاشته باشد، نیاز به بررسی دقیق‌تر توسط کارشناس و مداخلات درمانی متمرکزتر خواهد بود.

توجه داشته باشید که درصد بالایی از دانش‌آموزان دچار اختلالات یادگیری، در زمینه ادراک دیداری ضعف‌های جدی دارند.

برای چنین دانش آموزانی علاوه بر فعالیت‌های مناسب، مراجعه به کارشناسان خبره جهت بررسی و آگاهی از مشکل و دریافت پیشنهادهای درمانی، توصیه می‌گردد.

تأخیر در پیگیری چنین موضوعاتی نه تنها سبب رفع آنها نمی‌گردد، بلکه فرد را با تبعات بیشتر ناشی از آن، مواجه می‌کند. به عنوان مثال چنین ضعف‌هایی در دانش‌آموزان، سبب کاهش انگیزه، پایین آمدن سطح اعتماد به نفس و نیز بروز سایر مشکلات روحی و عاطفی در آنان می‌گردد.

جمع‌بندی:

قطعاً با آگاهی از زمینه‌های اثرگذاری مهارت فوق، به میزان اهمیت مهارت ادراک دیداری بر یادگیری و زندگی انسان پی برده‌اید. شاید با شناخت این موارد، تازه دلیل بعضی از ضعف‌های آموزشی خود و یا فرزند یا دانش‌آموزتان را دریافته باشید. مواردی که بدون اطلاع از دلیل اصلی آن، همیشه به عنوان یک ضعف، تنبلی، تفاوت فاحش با دیگران یا ناکارآمدی از آن یاد کرده باشید.

با انجام فعالیت‌های گفته شده و استمرار کافی بر آنها می‌توانید تا حد بسیار زیادی این مهارت‌ها را پرورش داده و تبعات ناشی از ضعف در آن‌ها را از بین برده و یا به حداقل رسانید.

منبع تصویر شاخص این نوشته: freepik.com

ویدیوی مهارت های پیش نیاز یادگیری(تقویت ادراک دیداری در کودکان) نیز به همین مسئله می‌پردازد که دیدن آن را نیز به شما توصیه می‌کنم.

 

کاربرگ های آموزشی مرتبط با مهارت ادراک دیداری در سایت دوران طلایی: (برای مشاهده هر کدام و مطالعه توضیحات مربوط به آن، بر روی نام هر یک کلیک کنید.)

تقویت حافظه دیداری در کودکان

تقویت دقت دیداری در کودکان

فعالیت های پیش دبستانی(مهارتهای مورد نیاز کودکان برای ورود به مدرسه)