چگونه فرزندانی خلاق پرورش دهیم؟
شیوه‌های عملی در پرورش فرزندانی خلاق و سازنده
در سالهای اخیر واژه خلاقیت راه خود را به مباحث مختلفی از جمله شیوه‌های آموزشی و تربیتی کودکان باز نموده است. افراد زیادی تلاش کرده‌اند تا والدین و آموزگاران را با اهمیت پرورش خلاقیت در کودکان آشنا نمایند. در نتیجه آن تلاش‌ها، امروزه عده زیادی از والدین مایلند فرزندانی خلاق و سازنده پرورش دهند.
هرچند بسیاری از والدین دوست دارند، خلاقیت را نیز به شکل بسته‌بندی‌شده مثل یک اسباب بازی جدید از بازار بخرند، اما خلاقیت به این طریق شکوفا نمی‌شود و برای پرورش آن لازم است بایدها و نبایدهایی را دانست و رعایت کرد.
پیش از این نیز، در مقاله چهل مورد از کشنده های خلاقیت، به مهمترین موانع و بازدارنده‌های خلاقیت اشاره شده بود. در این مطلب به توضیح شیوه‌هایی خواهم پرداخت که عمل به آنها منجر به پرورش فرزندانی خلاق می‌گردد.
برای کودکان الگویی خلاق باشید
والدینی که در برخورد با مسائل زندگی و حل آنها از روش‌های ابتکاری و خلاق استفاده می‌کنند، طبیعتاً فرزندان خود را نیز به این جهت سوق می‌دهند؛ در حالیکه اگر والدین دائماً دربند اصول و قوانین خشک و انعطاف‌ناپذیر و یا در کارها مقلد و پیرو دیگران باشند، نمونه‌ای نامناسب و بازدارنده در پرورش خلاقیت فرزندانشان خواهند بود.
تحقیقات نشان می‌دهند که افراد خلاق خیلی بیشتر از افراد غیرخلاق می‌توانند سبب پرورش خلاقیت در دیگران شوند. بنابراین اگر کودکی در خانواده‌ای رشد کند که بزرگسالان آن، از تصلب روانی (بسته شده ذهن) رنج می‌برند، احتمالاً او نیز دچار این مشکل خواهد شد.
بنابراین اگر می‌خواهید فرزندانی خلاق و مبتکر پرورش دهید، ابتکارهای دوران کودکی خود مانند شعر، نقاشی و داستان را به یاد آورده و با فرزندان خود در میان بگذارید.
برای حل مسائل زندگی خود، به دنبال یافتن شیوه‌های نو و ابتکاری باشید. کارهایی را خارج از عادات معمول و عرف زندگی خود انجام دهید، به عنوان مثال شعرهای فی البداهه بسازید، با کلمات بازی کنید و سعی کنید جملات هم‌قافیه جور کنید، صداهای مضحک دربیاورید یا حتی یک نوع رقص احمقانه ابداع و اجرا نمایید.
به چیزهایی در اطراف یا همسایگی خود توجه کنید که تا کنون به آنها توجهی نکرده بودید.
با نگرشی نو به اطراف خود نگاه کنید و سعی کنید کارهای متداول و روزمره خود را از راه‌هایی متفاوت و جدید انجام دهید، حتی اگر در حد پختن یک غذای ابتکاری، درست کردن یک سالاد جدید، انجام بعضی کارهای ساده مانند مسواک زدن با دست غیرمسلط یا انتخاب یک مسیر متفاوت برای رفتن به سمت خانه باشد.
انجام همین فعالیت‌های به ظاهر ساده و تشویق کودکان به انجام آنها می‌تواند سبب پرورش خلاقیت در شما و به تبع آن در فرزندتان گردد.
استقلال فکری و عملی کودک را تقویت کنید
اگر والدین به فرزندان خود فرصت دهند تا خود بیندیشند، تصمیم بگیرند و عمل کنند، زمینه‌های رشد خلاقیت را در آنها فراهم نموده‌اند. برای موفقیت در این زمینه، والدین باید به فرزندان خود کمک کنند تا به تدریج از میزان وابستگی خود به آنها کاسته شود. بنابراین از همان خردسالی به فرزندانتان اجازه دهید تا مستقل فکر کنند و تصمیم بگیرند.
ساده‌ترین زمینه برای شروع، این است که هرگز فرزندتان را به زور و اجبار به انجام کارهایی که نمی‌خواهد انجام دهد وادار نکنید، به خصوص اگر آن موضوع از اهمیت حیاتی برخوردار نیست. مثلاً از همان سنین کم به او اجازه دهید تا در هنگام خرید کفش، لباس یا سایر وسایل شخصیش، نظر بدهد و حداقل رنگ موردعلاقه خود را انتخاب نماید.
متأسفانه در فرهنگ رایج ما، بسیاری از والدین به دلیل نگرانی از نظر و قضاوت سایرین، اجازه نمی‌دهند تا کودک یا نوجوانشان در مسائلی بسیار ساده و پیش پا افتاده، از نظر یا تصمیم خود تبعیت نماید. اِعمال چنین رفتارهای کنترل‌گرایانه‌ای می‌تواند به شدت بر بسته شدن درهای خلاقیت به روی فرزندان ما تاثیرگذار باشد.
اعتماد به نفس فرزندانتان را تقویت کنید
افراد خلاق معمولاً اعتماد به نفس بالایی دارند و این ویژگی می‌تواند موفقیت آنها را در کار و زندگی تضمین نماید. بنابراین والدین برای پرورش فرزندانی خلاق و موفق باید از هر گونه رفتاری که باعث تضعیف اعتماد به نفس میشود، مانند افراط و تفریط در مهرورزی، انتقاد، تشویق بیش از حد و یا بی مورد، تنبیه، تبعیض بین فرزندان و … اجتناب کنند.
والدین باید احساس ارزشمندی و خودباوری را در فرزندانشان تقویت سازند تا آنها بتوانند بدون نگرانی با تکیه بر توانمندی‌های خود، به فعالیت‌های ابتکاری و سازنده بپردازند.
باید کودکان را همان‌گونه که هستند بپذیریم و بر حسب تواناییشان مسئولیت‌هایی به آنها واگذار و فرصتهایی برایشان فراهم کنیم تا در انجام آن وظایف موفق شوند. این روند سبب افزایش احساس ارزشمندی و بالا رفتن اعتماد به نفس درآنان می‌گردد.
والدین باید بیاموزند که به شخصیت کودکان و نوجوانان احترام بگذارند و ابتکارات و اظهارنظرهای آنان را حتی اگر نقصی دارند، با فراخ‌اندیشی تصدیق نمایند. زیرا روند خلاقیت در بسیاری مواقع از بن‌بستها، تصورات غلط و خطاها می‌گذرد و فرد باید در مسیر ارائه یا اجرای یک ایده خلاقانه، اعتماد به نفس لازم را در پذیرش عدم موفقیت‌ها یا شکست‌های احتمالی داشته باشد. بنابراین حمایت شما از کودکان و ایده‌های آنها سبب افزایش خودباوری در آنان برای ابراز عقاید و ایده‌های بعدیشان می‌گردد.
برای آزمودن و تجربه نمودن مسائل، فرصت‌های مناسب ایجاد کنید
کودکانی که به مشاهده و بررسی مسائل طبیعی، اجتماعی و … می‌پردازند از خلاقیت بالاتری نسبت به همسالان خود برخوردار خواهند بود. آگاهی بر چگونگی رشد یک گیاه یا حیوان و یا شکل‌گیری یک مسئله اجتماعی برای کودکان و نوجوانان بسیار جذاب، مفید و سازنده است.
دستکاری و بررسی اشیاء، داشتن حساسیت و دقت نسبت به محرک‌های محیطی و امکان آزمایش و تجربه مستقیم، همگی در افزایش قدرت خلاقیت نقش مستقیم دارند.
از بدو تولد یک کودک می توان برنامه‌های مناسبی در این راستا برای او تدارک دید و با پرورش حواس
چندگانه کودک، قدم مؤثری در این راه برداشت. ایجاد فرصت‌های مناسبی برای لمس اشیاء گوناگون یا دیدن اشکال و تصاویر رنگی یا شنیدن اصوات جدید و متفاوت، از جمله این اقدامات می‌تواند باشد.
ادامه دادن این روند با افزایش سن کودک و اجازه دادن به او برای دستکاری محیط پیرامون خود، بازی‌های متنوعی با اشیاء گوناگون، دیدن طرز کار وسایل و امکان استفاده از آنها، بازی با آب، خاک، سنگ، چوب و … دخالت دادن او در بعضی از کارهای روزمره مانند تهیه یک غذا یا شیرینی، تعمیر یک وسیله، جادادن وسایل، مرتب کردن وسایل یک کمد، نگهداری از یک حیوان یا گیاه و یا حتی راه رفتن با پای برهنه بر روی شن، چمن و… همگی فرصتهایی برای آزمودن و کسب تجارب مفید برای کودکان به شمار می‌روند.
انگیزه‌های درونی را جایگزین انگیزه‌های بیرونی کنید
در تحقیقاتی که پیرامون زندگی دانشمندان، هنرمندان و افراد خلاق به عمل آمده است، تأثیر انگیزه‌های درونی در موفقیت آنها به وضوح بیش از انگیزه‌های بیرونی مشاهده شده است.
از طرفی همه ما به طور ذاتی و طبیعی از یادگیری، حل مسائل و پیدا کردن راه‌حل‌ها و انجام کارهای درست یا سازنده لذت می‌بریم. اما دریافت تشویق، جایزه و پاداش بیش از حد، برای تک‌تک اعمال و رفتارهای درست، باج‌گیری برای شروع و انجام یک کار و یا تنبیه و مواخذه، سبب از دست رفتن این انگیزه‌های درونی و وابسته شدن به پاداش‌ها یا سایر محرک‌های بیرونی می‌گردد.
والدین باید به گونه‌ای با فرزندانشان رفتار نمایند که اعمال و رفتارهای آنها وابسته به پیامدهای بیرونی‌ای مانند تشویق یا جایزه نباشد و موتور محرک اصلی آنان برای انجام کارهای مختلف، همان انگیزه‌های درونیشان باشد.
متوسل شدن بیش از حد بزرگسالان به انگیزه‌های بیرونی برای واداشتن کودکان به اعمال مختلف، به مرور نقش و تأثیر انگیزه‌های درونیِ ذاتی آنان را کمرنگ و به تدریج بی‌اثر می‌نماید، تا جایی که چنین کودکانی دیگر حاضر نیستند، کوچکترین کار و یا حتی مسئولیت یا وظیفه‌ای شخصی را بدون دریافت یک بهای بیرونی انجام دهند. حتی در چنین وضعیتی، همان انگیزه‌های بیرونی نیز کم‌کم بی‌اثر شده و کودک به فردی کاملاً بی‌انگیزه تبدیل میشود.
البته واضح است که در زمینه خلاقیت نیز نمی‌توان فرد خلاق و پیشرویی را تصور نمود که برای مطرح ساختن یا عملی نمودن ایده‌های خلاقانه خود، منتظر پاداش، تشویق یا هر محرک بیرونی دیگری نشسته باشد، بلکه خود آن ایده نوآورانه و خلاقانه است که باید او را به شوق آورده و وادار به حرکت نماید.
کنجکاوی کودکان را تقویت کنید
کودکان ذاتاً کنجکاو آفریده شده‌اند و چراها و چگونه‌های بی‌شماری در ذهنشان نهفته است.
والدینی که با حوصله و هوشمندی با سوالات کودکان برخورد می‌کنند، در تربیت فرزندانی خلاق و مبتکر، موفق‌تر عمل می‌کنند.
یکی از بهترین شیوه‌های برخورد با سؤالات کودکان این است که به جای دادن جواب نهایی، به گونه‌ای آنها را هدایت نماییم تا خود، به پاسخ پرسششان دست پیدا کنند.
در راستای پرورش خلاقیت، یکی دیگر از وظایف والدین اهمیت دادن به سؤالات عجیب و غریب کودکان است؛ در حالیکه بسیاری از بزرگسالان حوصله شنیدن و یا پاسخ دادن به چنین پرسش‌هایی را ندارند و به مرور روحیه پرسشگری و کنجکاوی کودکان را، که از ملزومات خلاقیت است، در آنان سرکوب می‌کنند.
از قضاوت، انتقاد و مقایسه دوری کنید
ارزیابی، خلاقیت را از بین میبرد. اگر کودک احساس کند که ابتکارش به طوراجتناب‌ناپذیری مورد قضاوت قرار می‌گیرد و یا مقایسه میشود، مانند (از رنگ بیشتری در نقاشیت استفاده کن، نقاشی برادرت را ببین.) او یا به طورکلی دست از کار می‌کشد و یا دقیقاً کاری را انجام می‌دهد که دیگران از او می‌خواهند و این دقیقاً نقطه مقابل خلاقیت است؛ زیرا هدف از خلاقیت این است که نوآوری جایگزین کلیشه شود.
کودکتان را به اجبار به کاری وادار نکنید
لازمه خلاقیت، خروج از کلیشه‌های رایج و داشتن شهامت کافی برای انجام کارهای جدید و ابتکاری است، درحالی‌که اِعمال زور و اجبار، کودکان را به افرادی تبدیل می‌کند که قدرت تصمیم‌گیری خود را از دست داده و همواره به دیگران متکی هستند.
حتی والدین نباید کودکان را به زور و اجبار وادار به انجام فعالیت‌هایی نمایند که گفته میشود می‌توانند منجر به پرورش فرزندانی خلاق شوند، زیرا خلاقیت به زور شکوفا نمی‌شود. در حقیقت چنین فشاری نهایتاً می‌تواند سبب خلاقیتی شود که به طور دائم رو به کاهش می‌رود.
در حالیکه اگر بازدارنده‌ها و تقویت‌کننده‌های خلاقیت را بدانید و بکوشید با رعایت آنها، فضایی مناسب برای فرزندتان فراهم نمایید، بالاخره خلاقیت در او شکوفا میشود. کودکان ممکن است یک دوره طولانی رکود ظاهری داشته باشند، اما بذری که کاشته‌اید، بالأخره جوانه خواهد زد. صبور باشید!
وسایل مورد نیاز آنها را تهیه کنید
شما نمی‌توانید در خلأ خلاق شوید. کودکان باید در معرض ابزار و وسایل مختلف برای کسب تجربه‌هایی قرار بگیرند که عقاید و احساساتشان تحریک شود. اما به خاطر داشته باشید، اغلب، وسایل و اسباب‌بازی‌های ساده‌ای مانند آجرهای خانه‌سازی، جعبه‌های مقوایی، عروسک خیمه شب‌بازی، کاغذ و ابزارآلات رنگ‌میزی متنوع مانند گواش، پاستل و … در مقایسه با عروسک‌های کوکی یا مجسمه ابرقهرمانان، بیشتر سبب تحریک خلاقیت میشود.
سعی کنید تا کارهای ساده زیر را در منزل انجام دهید:
محل وقت‌تلف‌کنی:
مکان مشخصی از خانه را (گوشه ای از اتاق کودک مناسب است) به فعالیت‌های سازمان‌نیافته، اختصاص دهید. محل مشخص‌شده را از لوازم هنری، سفالی، علمی، خانه‌سازی، آلات موسیقی ضربی، عروسک‌های خیمه‌شببازی و لباس‌های مناسب برای اجرای نمایش و نقش‌آفرینی پر کنید.
مکان آهنگسازی:
اگر کودک شما به موسیقی علاقه نشان داد، می‌توانید یک ساز ارزان‌قیمت یا یک کیبورد الکترونیکی برایش تهیه کنید. مکانی برای او در نظر بگیرید تا بتواند آهنگ‌هایش را بسازد. می توانید آهنگ‌هایش را ضبط کنید و یا یک کنسرت موسیقی برای اعضای خانواده ترتیب دهید.
ارتباط نامرتبط:
تعدادی عکس نامرتبط از بریده‌های مجلات یا … در اختیار فرزندتان قرار دهید و از او بخواهید آنها را با داستانی پیوسته و دنباله‌دار به هم ارتباط دهد. شاید لازم باشد در ابتدا خودتان شروع کننده باشید.
جعبه هیجان انگیز :
یک جعبه مقوایی بزرگ تهیه کنید و اجازه دهید فرزندتان تصمیم بگیرد که این جعبه چه باشد. شاید او بخواهد یک سفینه فضایی، یک کشتی یا یک خانه داشته باشد. از او بخواهید طرح مورد نظر خود را روی جعبه نقاشی کند.
ثبت ایده‌ها:
اجازه دهید فرزندتان از ضبط صدا یا تصویر استفاده کند و برای خود داستان‌ها، نمایش‌ها یا مستندهایی خلق کند. در صورت تمایل به او کمک کنید که آنها را برای اعضای خانواده نمایش دهد.
دنیاسازی:
به کودک کمک کنید تا با استفاده از مجسمه‌های کوچک، ماکت ساختمان‌ها، گیاهان و … یک شهر یا دنیای خیالی کوچک خلق کند. او می‌تواند ماکت خود را روی یک تخته یا در جعبه‌ای از شن ایجاد نماید و سپس گوشه‌ای از اتاق را به آن اختصاص دهد.
سوال‌های غیرعادی:
با پرسیدن سؤالات عجیب و غریب از کودک خود، پاسخ دادن خلاقانه را در او تقویت کنید. مثلاً بپرسید: چه میشود اگر هرکس یک چشم اضافه پشت سرش داشته باشد؟ چه می شود اگر سگ‌ها صحبت کنند؟ اگر آنها حرف می‌زدند، چه چیزهایی می‌گفتند؟
از فرزندتان نیز بخواهید که او هم چنین سوال‌هایی را مطرح کند.
پایان‌بندی داستان:
وقتی داستانی برای فرزندتان تعریف می‌کنید یا کتابی می‌خوانید یا فیلمی داستانی را از تلویزیون مشاهده می‌کنید، قبل از رسیدن به پایان داستان، توقف کنید و از فرزندتان بپرسید به نظر او، آن قصه یا فیلم چگونه تمام خواهد شد؟ سپس پایان واقعی آن را برایش بخوانید یا برایش نمایش دهید.
لکه‌ها:
در میان ابرها، لکه‌های رنگ یا مواد مختلف روی کاغذ یا پارچه، طرح روی پوست درختان، خط خطی‌های روی کاغذ و … اشکال و تصاویری را جستجو کنید و سعی کنید آنها را به اشکال مختلفی تشبیه کنید. کودک را نیز به این جستجو و تشبیه تشویق کنید.
کاربرد دیگر وسایل:
یکی از وسایل اطرافتان را انتخاب کنید و از کودک بخواهید کاربردهای دیگری به جز کاربرد اصلی آن وسیله برایش نام ببرد. مهم نیست که پیشنهادات کودک، غیرعملی و یا حتی مضحک باشند. فکر کردن به چنین موضوعی می‌تواند سبب شکوفا شدن خلاقیت در او گردد.
سخن نهایی:
پرورش دادن فرزندانی خلاق و سازنده باید به یکی از دغدغه‌های اصلی والدین تبدیل شود، زیرا این مسئله در دنیای امروز می‌تواند متضمن موفقیت‌های تحصیلی، شغلی، اجتماعی و … در افراد باشد.
دنیای جدید، طالب و جویای ابتکار و نوآوری است و والدین وظیفه دارند کودکان را برای ورود به چنین دنیایی آماده نمایند. توجه به نکات مطرح شده در این نوشته و تلاش در رعایت و انجام آنها در پرورش فرزندانی خلاق و نوآور به والدین کمک خواهد نمود.
این نوشته برگرفته از کتاب یادگیری خلاق، کلاس خلاق نوشته دکتر افضل السادات حسینی است.
مطالب مرتبط با این نوشته:
با چهل مورد از کُشنده های خلاقیت آشنا شوید
آیا درست کردن کاردستی با وسایل دورریختنی واقعاً یک فعالیت خلاقانه است؟
نه تشویق نه تنبیه (آثار مخرب تشویق و پاداش در کودکان)
دیدگاهتان را بنویسید